Mai Động - hồn làng trong phố

Trần Văn Mỹ| 21/05/2020 17:01

(HNMCT) - Dẫu đã đô thị hóa, trở thành phường từ gần bốn chục năm trước nhưng người dân làng Mai Động, tổng Hoàng Mai, huyện Thanh Trì vẫn cần cù “cuốc bẫm cày sâu”, các bà các cô vẫn dậy từ nửa đêm làm đậu phụ để sớm mai kịp đem ra chợ bán, còn khách phương xa đến làng vẫn hỏi thăm nhà bạn bè ở xóm Đình, xóm Chùa, xóm Đống Cơm, xóm Cửa Lĩnh, xóm Mơ Táo..., những cái tên rất đỗi gần gũi, thân thương.

Giếng đình Mai Động.

Thấm đẫm huyền tích lịch sử

Nằm ở cửa ngõ phía đông kinh thành Thăng Long nhưng trong nhiều thế kỷ làng Mai Động (tổng Hoàng Mai, huyện Thanh Trì) vẫn là một làng thuần nông. Năm 1961, Mai Động nhập về xã Hoàng Văn Thụ, huyện Thanh Trì. Ngày 13-7-1982, làng Mai Động và xóm Mơ Táo của xã này được tách ra để thành lập phường Mai Động, thuộc quận Hai Bà Trưng. Ngày 6-11-2003, phường Mai Động nhập về quận mới Hoàng Mai.

Bước sang đầu thế kỷ XXI, ngôi làng cổ ven đô thay đổi  thật nhanh chóng. Những ngôi nhà gỗ, nhà tranh mái lá đơn sơ thuở nào được thay thế dần bằng nhà cao tầng kiểu dáng đẹp. Con đường chính của làng và lối vào các xóm được đổ bê tông rộng rãi, phẳng phiu. Năm 2018, con mương nước thải từ ngõ Gốc Đề, làng Hoàng Mai chảy qua Mai Động dài hơn 1km đã được cống hóa. Nơi quanh năm có dòng nước đen ngòm nay đã thành đường, trải nhựa rộng từ 5 đến 7 mét.

Theo các tài liệu cũ, Mai Động, tức Động Mai, còn có tên cổ là My Động. Năm 1979, khi nạo vét dòng Kim Ngưu, nhân dân đã phát hiện những công cụ bằng đá có niên đại khoảng từ 3.500 năm đến 4.000 năm.   

Vào những năm đầu Công nguyên, đất My Động là một rừng mai, mùa xuân hoa mai nở trắng cả một vùng. Bấy giờ có đô Tam Trinh, người quận Cửu Chân, vì mến cảnh rừng mơ nên đến đây mở trường dạy cả văn lẫn võ. Học trò theo học rất đông. Năm 40, khi Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa, đô Tam Trinh đem 3.000 tráng đinh lên Hát Môn tụ nghĩa. Hai Bà cử ông dẫn đầu một cánh quân tiến thẳng đánh thành Luy Lâu (nay thuộc huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Quân Đông Hán đại bại, Thái thú Tô Định phải cải trang làm dân thường, bỏ cả ấn tín chạy về phương Bắc. Khi Trưng Trắc lên ngôi vua, Tam Trinh được phong tước hầu. Đầu năm 43, Mã Viện dẫn quân Đông Hán sang xâm lược. Thế địch rất mạnh, Tam Trinh phải lui quân về Mai Động đào hào, đắp lũy cố thủ. Đêm 10 tháng Hai năm Quý Mão, sau một trận đánh không cân sức, ông phi ngựa lên núi rồi hóa. Về sau, vào ngày này, dân Mai Động làm lễ tế thần, đồng thời cử hành hội vật, tương truyền chính là môn thể thao của quân Tam Trinh ngày xưa.

Đầu thế kỷ XV, Mai Động chứng kiến một sự kiện trong cuộc kháng chiến chống quân Minh. Ngày 4-4-1427, tướng giặc Vương Thông chỉ huy quân tập kích doanh trại của Thái giám Lê Nguyễn ở Tây Phù Liệt (nay là thôn Việt Yên, xã Ngũ Hiệp, huyện Thanh Trì). Nghĩa quân chống trả quyết liệt. chủ soái Lê Lợi phái hai tướng Đinh Lễ và Nguyễn Xí đem 500 quân thiết đột đến tiếp ứng. Nghĩa quân đánh lui quân địch và truy kích đến My Động. Thấy có ít quân ta đuổi theo, Vương Thông bất ngờ quay lại đánh. Đinh Lễ và Nguyễn Xí cưỡi voi chiến đấu, chẳng may voi bị sa lầy nên cả hai ông đều bị giặc bắt. Nhân đêm mưa gió, Nguyễn Xí dùng mưu trốn thoát còn Đinh Lễ bị giặc giết. Vương Thông nhân đó phao tin viện binh nhà Minh sắp sang để củng cố tinh thần quân lính. Nguyễn Trãi bèn gửi thư cho Vương Thông vạch trần luận điệu giả dối ấy: “Người dùng binh giỏi không lấy sự thắng nhỏ mà mừng, không lấy sự thua nhỏ mà sợ. Nay các ông có tàn quân vài nghìn, giữ một thành trơ trọi, lương sắp hết mà viện binh không thấy đến (...), cái thế mạnh yếu được thua, có thể ngồi mà suy biết được”...

Những sự kiện lịch sử trên đất My Động đã lùi xa. Trải bao biến đổi, giờ đây đến thăm Mai Động vẫn thấy các sự kiện đó tươi mới, sống động. Đình Mai Động thờ đô tướng Tam Trinh làm Thành hoàng làng. Trước đây đình chỉ làm bằng gỗ lá, đến đời vua Thành Thái (1895) dân làng góp tiền dựng đình quy mô và bảo tồn đến ngày nay. Đình có 5 gian, sân rộng lát gạch Bát Tràng. Trước đình có ao và cây đa cổ thụ. 

Cách đình không xa là ngôi nghè. Trước nghè có giếng Ngọc, quanh bờ xây tường hoa. Gian giữa nghè treo bức hoành “Phù Trưng lập quốc”. Cạnh nghè là ngôi chùa làng, tên chữ “Thiện Khánh tự”. Chùa do Quận chúa Trịnh Thị Ngọc Sanh và Trịnh Thị Ngọc Nhị hưng công. Một di tích nữa là đền Quán Cổng thờ Mẫu nằm bên dãy số lẻ phố Minh Khai. Năm 1937, đền do người phụ nữ tên Quế trông nom nên từ đó ngôi đền này còn được gọi là đền Cô Quế. Ngoài ra phải kể đến đình, chùa, đền ở xóm Mơ Táo. Chùa Mơ Táo có tên chữ là "Phúc Khánh tự" gần đây được tu tạo khang trang, đặc biệt chùa có tam quan bằng đá xanh tạo tác rất đẹp. 

Vì sao ở một làng ven đô lại có 2 đình, 2 chùa như thế? Số là trước năm 1945, một số người giàu có, quyền thế ở xóm này định tách Mơ Táo thành một làng riêng. Theo quy định của triều Nguyễn, để được công nhận làng mới thì phải có đủ các kiến trúc tôn giáo và tín ngưỡng. Tuy nhiên khi công việc chuẩn bị đã hoàn tất thì Cách mạng Tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thành lập, từ đó không thấy ai nhắc đến chuyện tách làng nữa.

Gìn giữ dấu xưa 

Điều đáng quý là trước mọi đổi thay, người Mai Động luôn có ý thức giữ gìn dấu xưa tích cũ. Năm 1986, đình nghè Mai Động được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia. Năm 1990, con đường từ cầu Mai Động ra phường Yên Sở, quận Hoàng Mai, dài hơn 3km, là nơi diễn ra trận chiến ác liệt giữa đô Tam Trinh và quân Đông Hán đã được HĐND Thành phố đặt tên là đường Tam Trinh. Nơi voi của Nguyễn Xí và Đinh Lễ bị sa lầy được dân gọi là Đống Voi, cây cầu bắc qua sông Kim Ngưu được dân làng đặt tên Cầu Voi, ngôi chợ làng họp ở gần đầu cầu cũng được dân làng gọi nôm na là chợ Cầu Voi. Năm 2010, kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, Hội Sử học Hà Nội đã gắn bia ghi lại sự tích này.

Hằng năm, vào sáng mùng 4 Tết, tại sân đình Mai Động diễn ra hội vật tưởng niệm Đức thánh Tam Trinh. Giáo sư Vũ Ngọc Khánh xác định Tam Trinh là thủy tổ của môn võ này, và hội vật Mai Động diễn ra từ ngày 4 đến 6 tháng Giêng có quy mô lớn nhất Hà Nội. Do vẫn giữ được những miếng vật từ xa xưa nên hội vật Mai Động thu hút rất nhiều đô từ Hà Nội, Bắc Ninh, Nam Định... về đây đua tài. Hội vật Mai Động đã đi vào tác phẩm Thương nhớ mười hai của nhà văn Vũ Bằng, đi vào tranh của nhiều họa sĩ tài danh, trong đó có họa sĩ Mạnh Quỳnh...

Gần một thế kỷ qua, người Hà Nội sành ăn thường nhắc đến đậu Mơ, vì Mai Động nằm trên đất Kẻ Mơ nên mới có tên gọi đó. Có thuyết nói rằng đậu phụ có từ thời đô Tam Trinh, bởi trong những năm tháng dạy học ở đây ông đã dạy nghề cho dân, lấy món đậu phụ làm món ăn cho quân sĩ. Nhiều kinh nghiệm trong chế biến, xay đậu, lọc, pha nước chua đến nay vẫn còn là bí quyết: “Pha non mất bữa quà, pha già mất bữa gạo”. Cùng với đậu phụ trắng, trước đây Mai Động còn có đậu nướng bằng than hoa. Đậu được xát muối từ ở nhà. Khách ăn đến đâu nướng đến đấy. Đậu nướng thường được bán ở cửa các rạp hát, cho người kéo xe tay và cả trai thanh gái lịch đi chơi khuya. 

Theo cụ Nguyễn Thị Hồng (cụ Lưu) ở ngách 127, ngõ 254 phố Minh Khai, nhà cụ có nghề làm đậu gia truyền từ nhiều đời. Bản thân cụ được bố mẹ dạy làm đậu phụ từ ngày còn bé. Năm nay đã 85 tuổi nhưng cụ Lưu vẫn thoăn thoắt gói đậu, mỗi ngày cụ cùng hai cô con gái làm hơn 10kg đậu nành, mọi công đoạn "vẫn theo lối của các cụ" nên đậu giữ được hương vị riêng. Đậu gói đến đâu là có người ở trong xóm đến mua hết. Những người có lòng giữ nghề tổ, hiện ở làng vẫn còn nhiều.

Nghề truyền thống ở Mai Động, cũng như các di tích, huyền tích, huyền thoại ở mảnh đất lịch sử này, được xâu chuỗi, gắn kết từ nghìn xưa cho tới hôm nay. Và tin chắc rằng dẫu mai này làng có thay đổi đến thế nào thì hồn làng vẫn được các thế hệ người dân nơi đây trân trọng, gìn giữ.

(0) Bình luận
Nổi bật
Đừng bỏ lỡ
Mai Động - hồn làng trong phố