Phan Vũ và những hoài niệm yêu thương Hà Nội phố

1. Sinh năm 1926 ở thành phố biển Hải Phòng, Phan Vũ bộc lộ tài hoa từ độ mới đôi mươi. Sau thời gian công tác văn nghệ Nam Bộ trong kháng chiến chống Pháp, năm 1954 ông ra miền Bắc, công tác tại Xưởng phim truyện Việt Nam và sống ở Hà Nội. Xông xáo ở cả lĩnh vực sân khấu và điện ảnh, nhưng thi ca mới là mảnh đất neo đậu tên tuổi của ông. Bài thơ khởi nghiệp Bình vỡ ông viết năm 1956 đầy thảng thốt: “Chỉ còn màu xanh trong từng mảnh nhỏ/ Sao đâu đây phảng phất mùi hương thơ ngây”. Giấc mộng thơ phú của Phan Vũ bấy giờ chủ yếu xoay quanh nỗi niềm riêng tư, kiểu như: “Chưa ra đi sao đã nhớ nhà/ Ngoảnh mặt lại thấy đời đã lỡ!”. Cho tới cuối năm 1972, chân dung thi nhân Phan Vũ bất ngờ hiện rõ khi bài thơ Em ơi, Hà Nội phố ra đời trên căn gác nhỏ phố Hàng Bún vào cái ngày Thủ đô chìm trong mưa bom B-52.

Không phải trường ca nhưng Em ơi, Hà Nội phố có dung lượng khá dài. Được đề từ “Gửi những người Hà Nội đi xa”, bài thơ như những thước phim quay chậm về một Hà Nội xưa cũ. Phan Vũ bộc bạch về hoàn cảnh ra đời bài thơ đã trở thành thương hiệu mang tên ông: “Tháng Chạp năm 1972, khi B-52 của Mỹ bắn phá Thủ đô với lời hăm he “đưa Hà Nội trở lại thời kỳ đồ đá”, tôi khởi viết những câu đầu tiên: “Em ơi! Hà Nội phố... Ta còn em, mùi hoàng lan, ta còn em, mùi hoa sữa...”. Điệp từ “ta còn em” được lặp lại trong từng đoạn của bài thơ. “Ta còn em” còn là những hoài niệm yêu thương của tôi về Hà Nội mà đôi lần khi trong trạng thái cần nương tựa, an ủi, tôi lại tìm về”.

2. Em ơi, Hà Nội phố gồm 23 đoạn thơ. Mỗi đoạn thơ đều được trợ hứng bằng câu chủ chốt “Em ơi, Hà Nội phố”, trừ đoạn thứ 15 và đoạn thứ 20. Đoạn thơ thứ 15 được đặt tên “Riêng về một chuyến đi” phản ánh một không khí hào hùng mà cũng rất hào hoa, lãng mạn của Thủ đô những năm đánh Mỹ: “Đoàn tàu chở đoàn quân về phía Nam/ Vào trận đánh/ Chở theo dãy phố, chở những con đường/ Chở nguyên Hà Nội nhớ/ Những bó hoa và cả vết môi hôn”. Đoạn thơ thứ 20 được đặt tên “Riêng về một tháng Chạp” bày tỏ nỗi bi thương bởi chiến tranh hủy diệt: “Tháng Chạp/ Đôi tân hôn chưa kịp nằm chiếu hoa/ Đã có tên trong vòng hoa tưởng niệm/ Một tháng Chạp trắng khăn xô/ Khói hương dài theo phố...”.

Bài thơ Em ơi, Hà Nội phố nếu chỉ do chính Phan Vũ đọc trọn vẹn 443 câu cho bạn bè thưởng thức trong những cuộc “trà dư tửu hậu” thì có lẽ tính phổ biến của nó đã không được như hôm nay. Năm 1986, nhạc sĩ Phú Quang đã lẩy ra vài câu trong các đoạn thơ thứ 1, 2, 3, 7, 10, 20, 21 và 23 để phổ thành ca khúc Em ơi, Hà Nội phố. Phải thừa nhận nhạc sĩ Phú Quang đã tinh tường chọn được những câu tiêu biểu nhất và có sự trau chuốt thêm để ca từ mềm mại theo giai điệu.

Ngoài những câu được đưa vào ca khúc Em ơi, Hà Nội phố, phần còn lại của 15 đoạn thơ kia như thế nào? Đoạn thơ thứ 8 có giá trị như một bài thơ hoàn chỉnh: “Em ơi Hà Nội phố! Ta còn em khuya phố mênh mông/ Vùng sáng nhỏ/ Bà quán ê a chuyện nàng Kiều/ Rượu làng Vân lung linh men ngọt/ Mắt cô nàng lúng liếng đong đưa/ Ngơ ngẩn bao chàng trai Kẻ Chợ/ Cơn say quá dài thành một cơn mê...”. Có không ít đoạn thơ la đà kể lể, nhưng thỉnh thoảng bật lên những câu ấn tượng. Đoạn thơ thứ 10 giàu chất điện ảnh: “Ta còn em một tên thật cũ Cổ Ngư/ Chiều phai nắng/ La đà cành phượng vĩ/ Bông hoa muộn in hình ngọn lửa”. Đoạn thứ 14 nhận diện sự thay đổi trên mảnh đất ngàn năm văn hiến: “Ta còn em một Hàng Đào/ Không bán đào/ Một Hàng Bạc/ Không còn thợ bạc/ Đường Trường Thi/ Không chõng không lều/ Không ông nghè bái tổ vinh quy”. Đoạn thứ 17 phác họa bức tranh phong cảnh trầm mặc và run rẩy: “Ta còn em đường lượn mái cong/ Ngôi chùa cổ/ Năm tháng buồn/ Xô lệch ngói âm dương”...

Năm 1990, Phan Vũ vào định cư tại Sài Gòn và không ngần ngại bày tỏ mong muốn viết cho đô thị sầm uất phương Nam này một bài thơ dài có sức lan tỏa tương đương Em ơi, Hà Nội phố. Đáng tiếc, thi ca lắm lúc giống như món quà của định mệnh, không thể cưỡng cầu bằng kinh nghiệm và sự nỗ lực.

3. Sau thời thăng hoa cùng Em ơi, Hà Nội phố, Phan Vũ có hai cơn cớ để làm thơ là hai người phụ nữ ơn nghĩa phu thê với ông: Phi Nga và Diễm Chi. Từ năm 22 tuổi đã nổi tiếng với vai Hoài trong bộ phim Chung một dòng sông, diễn viên Phi Nga tiếp tục tỏa sáng qua các bộ phim Vật kỷ niệm, Trên vĩ tuyến 17, Rừng O Thắm, Vợ chồng anh Lực, Vĩ tuyến 17 ngày và đêm... Sau khi đám cưới với Phan Vũ được 2 năm và sinh cho ông 2 người con thì Phi Nga phải rời khỏi màn ảnh vì căn bệnh tim bẩm sinh. Rồi một cơn tai biến đã khiến bà phải nằm một chỗ. Phan Vũ đã chu đáo và ân cần chăm sóc người vợ đau ốm suốt 20 năm, cho đến khi bà qua đời ở tuổi 49.

Ngày vợ mất, Phan Vũ viết bài thơ Đã có lần anh nói thương em với đề từ “Gửi theo hương hồn Phi Nga” nhiều day dứt: “Câu nói buồn hơn tiếng khóc/ Nước mắt vẫn là chút trống không/ Hòn đá nhỏ lăn vào vô định/ Lời chì chiết tội tình/ Giữ lại mãi trong anh”. Một thập niên sau, ông viết bài Tháng vỡ vào năm 1995 với đề từ “Lại gửi theo Phi Nga” vẫn đầy bịn rịn hình bóng cũ: “Tờ lịch chia thành từng tháng vỡ/ Vô nghĩa ngày xuân hay tháng hạ”. Đến năm 2000, Phan Vũ có thêm bài Tưởng như với đề từ “Gửi theo Phi Nga” chất chứa hoài niệm: “Tưởng như em vẫn nằm trên đệm cỏ/ Căn phòng ghi dấu giấc mơ xưa/ Những mùa thu cây bàng đổ lá/ Vàng khung cửa sổ/ Anh sống hôm nay nửa ảo nửa đời/ Chiêm bao ban ngày đôi mắt mở...”.

Người vợ thứ hai Diễm Chi lại mang đến cho Phan Vũ một thiên tình sử đáng trầm trồ. Từ vai trò một đồng nghiệp với con gái của nhà thơ, nhà báo Diễm Chi đã gặp gỡ và phỏng vấn tác giả Em ơi, Hà Nội phố, để rồi nảy nở duyên nợ ba sinh. Năm 1998, Phan Vũ viết ba bài thơ có chung một cách đề từ “Của Diễm Chi”. Đó là bài thơ Sự chồi sinh của nỗi nhớ ngỡ ngàng hạnh phúc: “Em ra đi không khép cửa/ Cơn gió lạc vào căn phòng trống/ Mây mù báo hiệu mưa khuya/ Anh nhặt cánh hoa khô trên nền ẩm/ Sự khao khát cồn cào nổi lên trong nín lặng…”. Đó là bài thơ Đợi một mùa sau náo nức điềm lành: “Thời tiết yêu chợt mưa chợt nắng/ Phần riêng em một trận gió cuồng/ Lặng lẽ em vào khu rừng cấm/ Khai quật nỗi niềm/ Bới tìm lõi đá…”. Và đó là Chân dung em nâng niu đồng hành: “Ta vẽ em/ Ngơ ngơ đôi mắt dại/ Mê man đón đợi cuộc tình đầy”. Năm 1999, hai người tổ chức đám cưới khi Phan Vũ 73 tuổi còn Diễm Chi 37 tuổi.

4. Những năm cuối đời, Phan Vũ dành nhiều đam mê cho hội họa. Ở thế giới sắc màu, ông cũng tìm được không ít tri tâm. Thế nhưng, theo hành trình Phan Vũ hăm hở theo đuổi nhiều loại hình nghệ thuật khác, thì công chúng vẫn thấy Phan Vũ ở lại với thơ. Qua thơ, công chúng mới hiểu trọn vẹn vui buồn của ông. Bài thơ Tôi vẽ viết năm 1996, Phan Vũ thổ lộ: “Tôi vẽ mặt hề/ Trong những cuộc tình vô vọng/ Một tôi đích thực”.

Bài thơ Độc hành viết năm 1997, Phan Vũ khắc khoải: “Người ấy đi một mình/ Khuôn mặt chia hai nửa/ Một nửa đầy mặt trời/ Một nửa ngả hoàng hôn/ Ngày qua không khác hơn/ Tháng năm dài lặp lại”. Bài thơ Tự họa viết năm 2001, Phan Vũ thở dài buông bỏ: “Gã - con ngựa quên hiệu còi khởi chạy/ Phi thật nhanh nhưng chệch đường đua/ Ngày ra đi một kẻ dại khờ/ Ngày trở về da mồi tóc bạc/ Nguyên xi thằng khờ dại/ Gã - đứng giữa ngày tàn chiều tận/ Trên thân đau nếm đủ lằn roi/ Đòn hội chợ của đám đông không thù oán/ Khi cô đơn chính là hình án/ Giữa chợ trời còn rao bán tài hoa”...

Thi nhân tài hoa Phan Vũ đã lên chuyến tàu về miền vô định, nhưng Em ơi Hà Nội phố - những hoài niệm yêu thương gan ruột về mảnh đất nghìn năm văn hiến chắc chắn sẽ còn mãi trong lòng những người yêu Hà Nội.