Đổi thay ở làng chài Vạn Vỹ

An cư để lạc nghiệp

Bên ngôi nhà 2 tầng khang trang, khuôn viên nhiều hoa, cây cảnh nằm ngay lối vào cảng Tiên Tân (xã Hồng Hà), ông Trần Việt Lượng, Trưởng Ban quản lý di tích đình Vạn Vỹ niềm nở giới thiệu: Những cư dân đầu tiên của xóm chài này vốn là người xã Phương Đình, kiếm sống dọc sông Đáy (đoạn gần cầu Phùng) di cư tới. Ban đầu họ không trú ngụ ổn định mà đi dọc sông Hồng từ Phúc Thọ xuống Đan Phượng, mỗi nơi neo lại một thời gian, đánh bắt cá để kiếm sống. Khoảng năm 1954, những hộ dân làng Vạn Vỹ chia làm hai ngả. Một số hộ ngược lên xã Trung Châu hình thành xóm Đoàn Kết, còn một số xuôi xuống xã Hồng Hà lập nên xóm Thắng Lợi và sinh sống ổn định đến nay. 

Cũng theo ông Lượng, hiện nay, làng chài Vạn Vỹ ở cả 2 xóm với 210 hộ dân, 670 nhân khẩu. Nhờ sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, cả 2 xóm vạn đều được bố trí đất tái định cư, xây nhà trên bờ. Từ năm 1960 đến nay, xã Hồng Hà đã 4 lần bố trí đất tái định cư cho các hộ dân vạn chài. Đối với xã Trung Châu, cuối năm 2018, huyện và xã cũng đã giao đất (có thu tiền sử dụng không qua đấu giá) cho 32 hộ dân, giúp người làng chài dần an cư, ổn định cuộc sống. Dù đã lên bờ nhưng đa số hộ dân vạn chài vẫn kiếm sống bằng nghề sông nước, chủ yếu là đánh bắt cá tự nhiên, nuôi cá lồng và đi tàu sông.

Chúng tôi may mắn được theo chân ông Trần Văn Phải, một ngư dân “quá nửa đời kiếm cơm từ sông nước” ở Vạn Vỹ đi thả lưới. Ông Phải kể: “Hôm qua tôi đánh được 1 con cá rồng măng nặng 7,4kg, giờ vẫn thả ở bè chờ khách mua. Con cá này nếu bán tại thuyền có giá 200 nghìn đồng/kg, thu về 1,5 triệu đồng. Nghề đánh cá nhiều may rủi. Có những ngày tôi đánh được cá to, cá quý cho thu nhập tiền triệu, nhưng cũng có hôm chỉ được mớ cá mương, cá đục, cá bống, bán chỉ được vài ba trăm nghìn”...

Sông Hồng bốn mùa mênh mông nước. Từ bờ hữu sang bờ tả mỏi tay chèo. Con thuyền của ông Phải như chiếc lá nhỏ bé giữa dòng nước. Mé phía bờ tả, thuyền đánh cá của vợ chồng anh Nguyễn Văn Bình thả lưới từ sáng tới xế trưa đã được kha khá. “Từ nhỏ tôi đã theo cha mẹ đi đánh cá. Gần 40 năm làm nghề, tôi thuộc lòng từng khúc sông, từng mùa cá. Giờ đang là mùa cá mòi từ biển ngược về sông đẻ trứng. Cá đi theo đàn nên có những hôm trúng lưới, thuyền tôi kéo được 50 - 70kg. Một người chèo thuyền, một người buông lưới, ngày ít nhất cũng kiếm được 300 nghìn đồng” - anh Bình tâm sự.

Vừa trực tiếp làm nghề chài lưới, gia đình bà Nguyễn Thị Thu vừa làm đầu mối thu gom cá của các hộ vạn chài để cung cấp cho các nhà hàng, khách mua lẻ trên bờ. “Nghề chài lưới tuy vất vả nhưng nếu chịu khó cũng có cuộc sống no đủ. Sông Hồng rất nhiều tôm cá. Dân chài đánh được nhiều nhất là cá trắm, chép, nheo, thi thoảng còn đánh được cá quý như cá chiên, quất, ngạnh, trạch, ba ba, tôm càng..., kiếm tiền triệu mỗi ngày. Còn cá mương, cá đục, cá bống, cá chày hay các loại tôm, cua thì rất nhiều” - bà Thu cho hay.

Ngoài đánh cá, ông Trần Việt Hoa, Trưởng ban Công tác mặt trận xóm vạn chài Thắng Lợi (xã Hồng Hà) nhẩm tính thì chỉ riêng xóm Thắng Lợi đã có 30 hộ đi tàu sông. Cứ 2 - 3 hộ chung vốn mua 1 tàu trị giá khoảng 1 tỷ đồng để chở cát, sỏi, đá dăm... từ Tuyên Quang, Phú Thọ về Hà Nội bán, thu nhập mỗi tháng cũng đạt 20 - 30 triệu đồng...

Con đường bê tông xuyên qua những vườn chuối xanh mướt dẫn chúng tôi đến với xóm vạn Đoàn Kết (xã Trung Châu). Trên khu đất chính quyền giao cho các hộ dân vạn chài hồi cuối năm 2018 đã mọc lên nhiều ngôi nhà mới khang trang. Anh Vũ Văn Mạnh (sinh năm 1988) phấn khởi nói: “Dịp Tết Canh Tý vừa qua, vợ chồng tôi đã đón xuân trong ngôi nhà mới, hiện thực hóa ước mơ lên bờ”.

Nhớ lúc ở trụ sở UBND xã Hồng Hà, Phó Chủ tịch UBND xã Nguyễn Mạnh Hà cho biết: Ở xóm vạn chài Thắng Lợi, các gia đình đều có nhà to đẹp trên bờ. Xã cũng đã bố trí đất và đầu tư xây dựng nhà văn hóa rộng 140m2 trong khuôn viên 1.200m2 cho xóm... Từ khi có nhà văn hóa, hoạt động văn hóa văn nghệ của cộng đồng dân cư diễn ra thường xuyên... Xóm vạn chài Thắng Lợi là một trong những khu vực kinh tế phát triển mạnh nhất xã Hồng Hà. 

Độc đáo “Tiệc cá chung”

Dù địa giới hành chính thuộc 2 xã khác nhau và cuộc sống dân chài hôm nay đổi thay rõ nét nhưng điều đặc biệt là nếp làng của dân Vạn Vỹ vẫn được duy trì, trở thành nét đẹp văn hóa độc đáo của cư dân vùng sông nước. Hai xóm Thắng Lợi và Đoàn Kết vẫn chung một ngôi đình Vạn Vỹ trông ra sông Hồng rộng lớn thuộc địa bàn xã Hồng Hà.

Cụ Trần Việt Khắc, thủ từ đình Vạn Vỹ kể: “Xa xưa, đình làng ở dưới sông, trên một chiếc thuyền lớn nên còn được gọi là thuyền đình. Dân Vạn Vỹ đi đến đâu kéo thuyền đình đến đấy. Đến năm 1966 đình được chuyển lên bờ thuộc địa phận xã Hồng Hà. Tiếp tục qua nhiều lần trùng tu, di dời bởi bãi lở, ngôi đình được xây dựng khang trang như hôm nay.

Mỗi năm làng có 3 lễ hội chính tổ chức tại đình là Xuân tế (đêm 12, rạng ngày 13 tháng Giêng), Thu tế (vào ngày rằm tháng Tám âm lịch) và “Tiệc cá chung” (từ 20 đến 25 tháng Hai âm lịch). Trong đó “Tiệc cá chung” là một nghi lễ vô cùng đặc sắc. Tiệc diễn ra vào ngày 25 tháng Hai âm lịch nhưng trước đó 5 ngày làng đã bắt đầu nghi lễ “xuống lưới”, các hộ đưa thuyền đi đánh cá.

Kể từ ngày này, mỗi hộ dân đánh được con cá to nhất sẽ giữ lại để thi, con nhỏ hơn được phép bán. Cứ như vậy đến sáng ngày 25 thuyền đánh cá nô nức về bến, mang theo cá về đình Vạn Vỹ để dự giải. Ba con cá to nhất, còn sống, được chọn dâng lên thần linh, những con nhỏ hơn không được giải thì đưa vào chế biến phục vụ ngày tiệc của làng. Quy định của làng khi chọn cá dâng cúng thần linh đều là cá sống, đặt trong mâm đồng. Có một điều thú vị là khi đưa lên làm lễ, cá đều nằm im, không quẫy”.

Sau nghi lễ dâng cúng cá vào đình, toàn bộ số cá dự thi sẽ được chế biến thành các món gỏi, xáo, nướng, chả..., sắp thành các mâm cỗ, trước hết dâng cúng thần linh, sau đó được bày trên chiếu và toàn dân vạn chài không kể già trẻ, gái trai đều tham gia thụ lộc...

“Tiệc cá chung” năm nay ông Trần Văn Phải dự thi bằng 1 con cá măng nặng 5,5kg và được giải nhất. Phần thưởng dành cho người thắng cuộc là chiếc cờ lưu niệm thêu chữ vàng và một chiếc đèn pin. Ông Phải cười giải thích: “Chiếc đèn pin để đeo trên đầu, soi sáng cho những buổi tối quăng chài, thả lưới trên sông. Với người dân Vạn Vỹ, gia đình nào được giải “Tiệc cá chung” của làng thì năm ấy sẽ được thần linh phù hộ, nhiều phúc, nhiều lộc và có mùa cá bội thu... Đó là niềm vinh dự rất lớn của gia đình”.

“Tiệc cá chung” không chỉ là một nghi lễ thờ thủy thần, cầu ngư độc đáo mà còn là bữa tiệc đặc biệt gắn kết cộng đồng của người dân Vạn Vỹ. Hiện nay, nhiều hộ vạn chài đã chuyển sang đi tàu sông, có người thoát ly làm cán bộ, công chức, công nhân..., song dù làm nghề gì, ở đâu thì đến “Tiệc cá chung” nhất định phải về đình dự lễ hội.

“Những người không đi đánh cá được thì đóng góp một khoản công đức nhỏ để ngày lễ hội của địa phương thêm đủ đầy. Chúng tôi rất tự hào về nghi lễ này bởi không chỉ mang ý nghĩa đặc sắc của làng chài mà còn gắn kết những người con Vạn Vỹ, qua đó cùng nhau xây dựng quê hương ngày càng giàu mạnh” - ông Trân Việt Lượng cho biết thêm.