Nghề làm nhà gỗ cổ truyền

Nghệ nhân Hương Ngải từng tham gia phục hồi Nhà Thái Học trong Văn Miếu - Quốc Tử Giám, tu tạo chùa Hòe Nhai (đều ở nội thành Hà Nội), nhiều nhà cổ ở Đường Lâm (thị xã Sơn Tây), khu du lịch Yên Tử (tỉnh Quảng Ninh)...

Để bảo đảm sự bền chắc của ngôi nhà Việt hàng trăm năm thì khâu đầu tiên là tuyển chọn nguyên vật liệu thật tốt; về kỹ thuật, mỹ thuật thì đòi hỏi sự tính toán, thực hiện chính xác, có hồn. Người thợ giỏi không chỉ “khéo tay, hay mắt” mà còn phải có đức tính kiên trì, tỉ mỉ.

Có 6 bước cơ bản trong việc chế tác nhà gỗ cổ. Bước thứ nhất là tính toán kích thước cấu kiện. Ngày xưa, người thợ chỉ cần một cây sào mực, nay thì có bản thiết kế bằng máy. Bước hai là sơ chế gỗ theo các cấu kiện. Bước ba là gia công hàng chục cấu kiện với hàng trăm chi tiết gỗ theo yêu cầu: Dễ dàng tháo lắp; liên kết hoàn toàn bằng mộng, không dùng đinh sắt. Các cấu kiện chính đỡ phần mái gồm khung vì, cột, xà (xà ngang, xà dọc, xà nách), kẻ (kẻ ngồi, kẻ hiên, kẻ chim), bẩy (bẩy hậu, bẩy hiên), câu đầu, con rường...

Để liên kết các cấu kiện chính, người thợ dùng kỹ thuật “sàm” - một kỹ thuật khó, đòi hỏi tay nghề cao, là tiêu chí quan trọng để đánh giá tay nghề thợ mộc. Với một mối sàm, người thợ phải nhiều lần ướm, thử và chỉnh đến khi có một mối liên kết kín (khít). Bước bốn là chạm khắc bằng tay các hoa văn trang trí, đòi hỏi sự tinh xảo trong chạm đục bong, kênh. Bước năm là lắp đặt (thử) tại xưởng. Cuối cùng là dựng nhà tại thực địa.

Các nghệ nhân Hương Ngải đã đúc kết chuẩn mực về nhà cổ thành tư liệu để lưu truyền. Theo đó, ngôi nhà với kiến trúc truyền thống, đạt tới đỉnh cao của kỹ thuật nghề mộc cổ truyền Việt Nam, được tạo dựng trên quan điểm: Cái đẹp trong sự tự nhiên, cái đẹp gắn với chữ “tâm”. Ngôi nhà gỗ là một sản phẩm của tư duy kiến tạo rất độc đáo, phù hợp với điều kiện và tính cách, tư duy của người Việt. Vì thế, Hương Ngải được tôn vinh là cái nôi của nghệ thuật làm nhà gỗ, có đóng góp xứng đáng vào việc phục hưng không gian văn hóa làng Việt và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.