Sức hấp dẫn của đình Phương Quan

Một di tích kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu

Đến nay, vẫn chưa biết chính xác năm xây dựng đình Phương Quan nhưng kiểu dáng kiến trúc của ngôi đình, thể hiện rõ nhất ở đại bái, là kiểu dáng kiến trúc đình Việt thế kỷ XVII. Ban đầu, đình chỉ có một nhà ngang, trong một đợt trùng tu ở thế kỷ XIX xây dựng thêm phần chuôi vồ làm hậu cung, tạo thành hình chữ “đinh”. Về sau, đình lại được xây dựng thêm 2 nhà tả mạc, hữu mạc.

Đình Phương Quan nằm cách tỉnh lộ 72 chỉ mấy chục mét; trước cửa đình có một giếng đình hình vuông. Đi qua tam quan xây kiểu nghi môn với 4 trụ biểu và 2 cổng phụ là tới sân đình, hai bên có tả mạc và hữu mạc, đều gồm 5 gian, kiểu nhà xây tường hồi bít đốc. Các bộ vì gỗ đều được tạo tác theo kiểu thức kèo kẻ, giá chiêng đặt trên các quá giang. Cuối sân là đại đình gồm 3 gian, 2 dĩ với phần kiến trúc gỗ từng được cố Giáo sư Trần Quốc Vượng đánh giá là “rất đặc sắc”. Ở phía trước gian giữa là 2 cánh cửa gỗ lớn có bánh xe lăn; ở phía trước các gian bên là hệ thống lan can con tiện và các cửa bức bàn mang phong cách Việt truyền thống. Các bộ vì đặt trên 6 hàng chân cột, trong đó, những cột cái có chu vi lên đến 1,5m.

Trong kiến trúc gỗ tổng thể ở đại đình, các bộ khung vì được liên kết bởi các xà lớn ở trên, dưới và hệ thống dầm sàn ở hai gian bên. Riêng gian giữa không có sàn, nền gian được lát gạch để làm nơi bố trí đồ thờ và tế lễ. Từ ngoài nhìn vào, rất dễ nhận ra hệ thống sàn gỗ kiểu lòng thuyền ở hai gian bên của đại đình. Phần dưới gầm sàn để trống; có thể nhìn thấy các tảng kê chân cột làm bằng đá xanh, có hình dạng phía dưới vuông, phía trên tròn. Kiến trúc hậu cung theo kiểu thức chồng diêm, gồm hai tầng mái. Các bộ vì gỗ ở hậu cung làm theo kiểu thức “thượng chồng rường, hạ kẻ”, thiên về sự bào trơn đóng bén, rất chắc chắn. Ở dưới bộ vì của gian thứ nhất hậu cung, giáp với đại bái, có hệ thống cửa bức bàn ngăn cách giữa đại bái và hậu cung. Còn ở gian tiếp theo và dĩ bên trong là trung cung, có sàn gỗ cao làm cung cấm thờ các vị thành hoàng, nơi đặt khám chứa long ngai, bài vị và các đồ tế tự.

Đình Phương Quan được xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia năm 2000.

"Kho báu trong bàn tay"

Theo người dân địa phương, đình Phương Quan được xây dựng để thờ các vị Thành hoàng bảo trợ cho cuộc sống của dân làng và phối thờ các vị anh hùng chống giặc ngoại xâm. Đây là công trình đẹp cả về hình ảnh và chiều sâu lịch sử - văn hóa.

Trong nét đẹp về hình ảnh ngôi đình, tức nghệ thuật điêu khắc trong đình, nhất là trên bộ khung của đại bái, có nhiều mảng chạm khắc kiến trúc có niên đại khác nhau được thực hiện qua các đợt xây dựng, trùng tu, tôn tạo. Điều rất đặc biệt là những người thợ đời sau đều có ý thức tạo ra sự ăn nhập với những gì đã có trước đó, nên đã tạo thành một tổng thể thống nhất về chạm khắc kiến trúc trang trí, tôn thêm vẻ đẹp của ngôi đình. Nhờ đó, đình Phương Quan được xếp vào danh sách những ngôi đình đẹp ở vùng Đồng bằng Bắc Bộ.

Còn nét đẹp của ngôi đình nhìn theo chiều sâu lịch sử - văn hóa, thể hiện ở hội làng và câu chuyện truyền đời về “Kho báu trong bàn tay”. Nhà nghiên cứu người địa phương Kiều Nga cho biết: Đại lễ hội của làng tổ chức 5 năm một lần, theo đúng định kỳ của “anh cả” là làng Vân, từ ngày 12 đến ngày 15 tháng Hai (âm lịch). Theo nhà nghiên cứu Yên Giang, hội viên Hội Văn nghệ dân gian Hà Nội, màn rước kiệu trong hội làng Phương Quan là “sao y bản chính” màn rước kiệu trong hội làng Vân nên cũng được xếp đồng hạng “đẹp và đặc sắc nhất cả nước”. Chính vì thế, vào dịp lễ hội làng Phương Quan, không chỉ dân trong làng, trong xã tham dự mà hàng nghìn khách thập phương cũng về chung vui.

Còn câu chuyện về kho báu ở núi Bạch Tuyết trên địa bàn xã, nhà nghiên cứu Kiều Nga kể: Các làng của xã Vân Côn lưng tựa vào núi, mặt hướng nhìn sông, theo phong thủy là đất địa linh, nếu dựng nhà, lập nghiệp thì trở thành đại phú... Giữa những năm 1980, một người giàu có tiếng ở huyện Hoài Đức nghe nói có kho báu trong núi Bạch Tuyết đã thuê người và công cụ để tìm kiếm. Kết cục, không chỉ mất công, mất của mà việc kinh doanh của ông cũng lụn bại dần. Cụ Kiều Nga bình luận: Bài học từ việc tìm kho báu nói trên đã được dân làng Phương Quan khắc ghi. “Kho báu trong bàn tay” chính là kho báu được tạo ra bằng chính sức lao động, chỉ có như vậy mới thực sự có giá trị và bền vững. Việc bảo tồn ngôi đình, “vật báu” của làng cũng vậy, chỉ có thể trông cậy vào tâm huyết, trí tuệ và công sức của cả cộng đồng.