Từ Kẻ Đơ đến Hà Đông

Trước đó, tháng 9-1888, thống sứ Bắc Kỳ cho lập một bản đồ vẽ tay chỉ giới thành phố Hà Nội. Theo bản đồ này, ranh giới phía bắc với tỉnh Hà Nội là hồ Trúc Bạch, phía nam là khu nhượng địa Đồn Thủy (tương ứng với Bảo tàng Lịch sử quốc gia, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 ngày nay), phía tây là thành Hà Nội và Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Diện tích thời kỳ đầu là 945ha với dân số khoảng 100.000 người. Thành phố chia ra làm 8 hộ (tương đương cấp phường ngày nay), có các hộ phố (tương đương như chủ tịch phường) thay mặt dân quan hệ với nhà chức trách. Hội đồng Thành phố khóa đầu đã cho đúc huy hiệu hình tròn, hai bên có hai con rồng, ở giữa nhô lên thanh kiếm, trên cao là mặt trời màu đen, xung quanh là tường thành. Không rõ người Pháp hay người Việt vẽ mẫu nhưng huy hiệu có tính biểu trưng khá cao khi sử dụng cả truyền thuyết và lịch sử Thăng Long.

Hai năm sau, tháng 10-1890, tỉnh Hà Nội tiếp tục bị thu hẹp khi vua Thành Thái lấy toàn bộ phủ Lý Nhân lập tỉnh Hà Nam. Ngày 26-1-1896, Toàn quyền Đông Dương Armand Rousseau ra nghị định chuyển trị sở tỉnh Hà Nội vào đất làng Cầu Đơ sát sông Nhuệ. Cầu Đơ có tên chữ là Cầu Đa cùng với làng Triều Khúc, Yên Xá (nay thuộc xã Tân Triều, huyện Thanh Trì) cuối đời Lê, đầu đời Nguyễn thuộc xã Trung Thanh Oai, tổng Thượng Thanh Oai (phủ Ứng Thiên, trấn Sơn Nam Thượng) có chung tên nôm là Kẻ Đơ. Vì Triều Khúc có nghề dệt thao (quai nón) nên gọi là Đơ Thao, còn Yên Xá trồng khoai lang rất ngọt và bùi nên gọi là Đơ Bùi. Cây cầu bắc qua sông Nhuệ nối đường thượng đạo chạy qua làng bằng gỗ, lợp ngói theo kiểu “thượng gia hạ kiều”, tên là Cầu Đơ nên làng cũng mang tên cầu. Thời kỳ đầu, trị sở Cầu Đơ của tỉnh Hà Nội có diện tích chừng l km2. Chính quyền đã cho xây nhà công vụ và các công trình phục vụ cho hoạt động hành chính của một trị sở.

Thực hiện ý đồ biến toàn cõi Đông Dương thành thuộc địa, Quốc hội Pháp quyết định lấy thành phố nhượng địa Hà Nội làm thủ đô của Liên bang Đông Dương. Nhưng không thể có tên một tỉnh trùng với tên thủ đô, vì thế ngày 3-5-1902, Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer đã ra nghị định đổi tỉnh Hà Nội thành tỉnh Cầu Đơ. Nhưng Cầu Đơ là tên nôm của một làng lại đặt cho một tỉnh lớn nằm ngay sát thủ đô của liên bang nên có nhiều ý kiến đề nghị cho đổi tên khác. Có vẻ Toàn quyền Đông Dương J.Paul Beau cũng không thích cái tên Cầu Đơ nên ngày 6-12-1904 đã ra nghị định đổi tên Cầu Đơ thành Hà Đông. Tên này do Thám hoa Vũ Phạm Hàm, khi đó đang giữ chức Đốc học tỉnh này đề xuất và được chấp thuận. Người hay chữ suy đoán tên Hà Đông có thể xuất xứ từ câu của Mạnh Tử nói về 2 địa danh ở Trung Quốc xưa: “Hà Nội hung tắc di kỳ dân ư Hà Đông, chuyển kỳ túc ư Hà Nội” (nghĩa là: Hà Nội bị tai họa thì đưa dân về Hà Đông, chuyển thóc từ Hà Đông ra Hà Nội).

Về mặt địa lý, cái tên Hà Đông đúng ra phải đặt cho tỉnh Hải Dương vì xưa Hải Dương vẫn thường được gọi là xứ Đông hoặc miền Hải Đông. Còn vùng đất Cầu Đơ lại nằm ở phía tây và nam thành phố Hà Nội thì nên đặt là Hà Tây. Tuy nhiên, ở phía tây đã có tỉnh Sơn Tây và phía nam lại có tỉnh Nam Hà, vì thế tên Hà Đông có xuất xứ từ câu của Mạnh Tử xem ra cũng có lý. Nhưng không ít nhà Nho cho rằng, Vũ Phạm Hàm đề xuất cái tên Hà Đông không phải xuất xứ từ câu của Mạnh Tử mà đơn giản vì tỉnh Cầu Đơ có sông Nhuệ nằm ở phía đông của núi Ba Vì huyền thoại. Tỉnh Hà Đông khi đó gồm 3 phủ mà gọi theo tên ngày nay gồm các huyện: Hoài Đức, Từ Liêm (trước đây), Đan Phượng, Thanh Trì, Thường Tín, Thanh Oai, Ứng Hòa, Chương Mỹ, Mỹ Đức, Phú Xuyên...

Vì đổi tên tỉnh nên trị sở Cầu Đơ cũng đổi thành trị sở Hà Đông, từ đó trong các văn bản hành chính không còn tên Cầu Đơ, và ngày nay, tên này chỉ còn trong sử sách. Năm 1940, tỉnh lỵ Hà Đông đổi thành thị xã với hai khu phố là Hà Văn và Hà Cầu đặt dưới sự quản lý của cơ quan hành chính gọi là “Hội đồng thị xã”. Chợ của thị xã Hà Đông họp 5 ngày 1 phiên nổi tiếng khắp nước với các mặt hàng tơ của các làng tằm tang quanh vùng và tỉnh Sơn Tây đưa về.

Ngày 21-4-1965, tỉnh Sơn Tây sáp nhập vào Hà Đông gọi là Hà Tây, lấy thị xã Hà Đông làm thủ phủ. Sau đó, thị xã Hà Đông được công nhận là thành phố trực thuộc tỉnh Hà Tây. Sau khi tỉnh Hà Tây sáp nhập vào Hà Nội từ ngày 1-8-2008, thành phố Hà Đông trở thành quận Hà Đông.