Tìm về nơi tôn vinh đạo học

Truyền thuyết trăm năm

Truyền thuyết kể rằng, sau khi dâng “thất trảm sớ” đề nghị chém đầu bảy tên nịnh thần nhưng vua Trần Dụ Tông không nghe, Chu Văn An liền cáo quan về “gõ đầu trẻ” ở quê nhà. Người hiếu học bốn phương kéo đến rất đông, trong số này, có một người sáng nào cũng đến thật sớm nghe giảng nhưng không rõ tông tích ở đâu. Ông bèn cho người dò xem nhưng cứ đến khu đầm Đại (hồ Linh Đàm hiện nay) thì biến mất nên biết là thủy thần. Gặp lúc đại hạn, giảng bài xong, ông tụ tập các trò lại hỏi xem ai có tài thì làm mưa giúp dân, giúp thầy.

Người học trò kỳ lạ trước có vẻ ngần ngại, sau đứng ra xin nhận và nói rằng sẵn sàng giúp dân nhưng sẽ bị trời xử phạt. Sau đó, người này ra giữa sân lấy nghiên mài mực, ngửa mặt lên trời khấn và lấy bút thấm mực vẩy ra khắp nơi. Vẩy gần hết mực, người học trò tung cả nghiên lẫn bút lên trời. Lập tức, mây đen kéo đến, trời đổ mưa một trận rất lớn. Đến sáng thấy có xác thuồng luồng nổi lên ở đầm, Chu Văn An được tin khóc thương luyến tiếc rồi sai học trò làm lễ an táng, nhân dân các làng lân cận cũng đến giúp sức và sau nhớ công ơn bèn lập đền thờ là miếu Gàn nằm ven hồ Linh Đàm. Chỗ nghiên mực bị ném rơi xuống đã biến thành đầm nước lúc nào cũng đen, nên đặt tên là đầm Mực. Quản bút rơi xuống làng Tả Thanh Oai - quê hương của dòng họ Ngô Thì nổi tiếng với nhóm Ngô Gia Văn phái là Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Nhậm, Ngô Thì Du... Truyền thuyết cảm động về tình thầy trò được lưu truyền trong dân gian hàng trăm năm, rồi sau đó nổi tiếng khi được đưa vào sách giáo khoa phổ thông và được Hãng Phim truyện Việt Nam dựng thành phim Học trò thủy thần những năm 1990.

Câu chuyện dù mang tính huyền thoại nhưng chứa đựng không ít giá trị lịch sử, văn hóa đã được các nhà nghiên cứu giải mã. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Lai Thúy, nguyên Phó Tổng Biên tập Tạp chí Văn hóa nghệ thuật (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho rằng: Xưa, vùng đất Thanh Trì - Hoàng Mai thuộc về trấn Sơn Nam, nằm ở phía Nam kinh thành Thăng Long, có nhiều hồ đầm, thế nên việc thờ phụng thủy thần rất phổ biến. Óc tưởng tượng của dân gian hư cấu một vị thủy thần giúp dân làm mưa trong những giai đoạn thời tiết khô hạn là điều tất yếu. Tuy nhiên, việc một vị thủy thần vì nghe lời thầy dạy học sẵn sàng hy sinh tính mạng để cứu dân được lý giải là một sản phẩm của tư tưởng Nho giáo hư cấu mà thành. Thời Chu Văn An còn sống, vào cuối thời Trần, Nho giáo trỗi dậy mạnh mẽ, để gần một thế kỷ sau trở thành Quốc giáo dưới triều vua Lê Thánh Tông trị vì (1460 - 1497). Những nhà Nho nắm quyền dưới thời vua Lê đã sửa lại thần phả khắp cả nước, trong đó truyền thuyết về vị thủy thần ở hồ Linh Đàm được sáng tạo thành câu chuyện về hiếu lễ đậm tính Nho giáo.

Từ khi có ngôi miếu Gàn, các triều đại phong kiến liên tiếp ban đạo sắc cho dân thờ và phong là Thượng đẳng thần Bảo Ninh Vương. Miếu tuy không lớn nhưng bên trong có nhiều mảng chạm khắc đẹp, có bộ sưu tập cổ vật quý gồm hương án từ thế kỷ XVIII, các khám thờ, long ngai, bài vị, hoành phi, câu đối và bát nhang từ thế kỷ XIX. Năm 1993, Bộ Văn hóa và Thông tin đã xếp hạng là Di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật quốc gia. Năm 2009, miếu Gàn được tu bổ nhân kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội. Ngày nay, cứ đến tháng Tám âm lịch, người dân quanh hồ Linh Đàm đều tổ chức lễ hội lớn nhằm tưởng nhớ công đức vị thủy thần vì nghĩa quên thân và để tôn vinh đạo thầy trò cao đẹp.

Điểm du lịch nhiều tiềm năng

Sau một thời gian ở quê nhà, Chu Văn An chuyển ra núi Phượng Hoàng (nay là phường Văn An, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương) tiếp tục mở trường dạy học và sống ẩn dật cho đến khi qua đời. Thế nên, du khách hiện nay thường đến thành phố Chí Linh nơi có lăng mộ, đền thờ Chu Văn An, ít ai biết ở quê nhà của ông cũng có đền thờ. Với người dân xã Thanh Liệt, "thầy Chu" được xem là Thành hoàng làng. Bà Nguyễn Mai Phương, Việt kiều Canada, cho biết: “Tôi vẫn nhớ kỷ niệm lúc bé, thường cùng chúng bạn vui chơi, sinh hoạt thiếu nhi gần ngôi đền thờ thầy Chu Văn An. Nay về thăm quê thấy ngôi đền khang trang, sạch đẹp, tôi rất vui và tự hào về truyền thống hiếu học của quê hương”.

Theo các cụ cao tuổi ở xã Thanh Liệt, người làng đã dựng đền thờ vào giữa thế kỷ XVIII để ghi tạc công lao của Chu Văn An và khích lệ tinh thần học tập trong cộng đồng. Năm 1989, đền được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Đền được làm theo kiểu chữ “Công” với ba nếp nhà gồm nhà tiền tế, phương đình và hậu cung. Trải qua năm tháng với nhiều lần trùng tu và gần đây nhất là dịp Đại lễ 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, người dân trong vùng cùng nhiều nơi khác trong cả nước đã quyên tiền tiến hành trùng tu tường, khuôn viên đã bị hư hỏng nặng. Đền Chu Văn An hiện vẫn lưu giữ được một số di vật quý như 2 bức y môn, cửa võng, 4 hoành phi, 4 đôi câu đối, 5 sắc phong thời Lê - Nguyễn, cuốn thần phả ghi tiểu sử Chu Văn An, 6 bia đá, 1 khám thờ... Những năm gần đây, ngôi đền đã thu hút rất đông dân làng và khách thập phương tham dự các dịp lễ giỗ "thầy Chu", lễ khai bút, xin chữ đầu năm...

Cả hai di tích miếu Gàn và đền thờ Chu Văn An hiện nay đều nằm trên những con phố tấp nập người qua lại, rất thuận tiện cho phát triển du lịch văn hóa, tâm linh. Bà Thái Thanh Lan, Giám đốc Công ty TNHH Việt Nam Đông Dương (Vietindo Travel) cho rằng: “Hoàn toàn có thể xây dựng điểm du lịch về thầy Chu Văn An bởi di tích vẫn còn, truyền thuyết lại rất nổi tiếng. Chính quyền quận Hoàng Mai, huyện Thanh Trì cùng với ngành Du lịch Hà Nội cần sớm bắt tay xây dựng điểm du lịch liên quan đến thầy Chu Văn An để thu hút du khách gần xa. Đây chắc chắn sẽ là điểm du lịch tâm linh, tín ngưỡng hấp dẫn bởi những giá trị lịch sử và tính thiêng của di tích”.