“Nhà số 4” - một địa chỉ văn hóa của Hà Nội

Dấu ấn kiến trúc Đông Dương

Nhà số 4 phố Lý Nam Đế hiện là trụ sở của Tạp chí Văn nghệ quân đội, nhưng trước hết đây là một công trình kiến trúc đặc sắc, được xây dựng vào khoảng cuối những năm 1930, đầu những năm 1940, khi trào lưu kiến trúc Đông Dương đang phát triển mạnh mẽ ở Việt Nam. Nhiều kiến trúc sư Pháp đã tìm tòi sáng tạo, kết hợp phong cách kiến trúc châu Âu với kiến trúc bản địa, khai thác những yếu tố truyền thống và đặc điểm khí hậu địa phương. Tác giả của “Nhà số 4” là Arthur Kruze - một kiến trúc sư của Trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Paris (giai đoạn 1950 - 1954, ông này là Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kiến trúc - tiền thân của Đại học Kiến trúc Sài Gòn, nay là Đại học Kiến trúc thành phố Hồ Chí Minh).

“Nhà số 4” được thiết kế như một công thự, với chức năng ban đầu là nơi ở cho các sĩ quan Pháp. Công trình có mặt bằng đối xứng khá đơn giản, với quy mô hai tầng. Sảnh và cầu thang được bố trí ở giữa, khối cầu thang ở phía trước tạo thành điểm nhấn trên mặt đứng và hai bên là các phòng. Mỗi bên của mỗi tầng có 4 phòng, tổng cộng có 16 phòng. Cấu trúc các phòng được thiết kế giống nhau theo kiểu đối xứng liền kề, chỉ có các phòng ở đầu hồi hơi khác biệt. Chính các phòng đầu hồi này cùng các phòng vệ sinh chung ở giữa và phía sau tạo thành 3 khối nhô ra mặt sau công trình.

Tuy mang cấu trúc, chức năng, kỹ thuật, vật liệu xây dựng và kiến trúc của châu Âu nhưng tính bản địa của “Nhà số 4” vẫn được thể hiện rất rõ, tạo nên sự kết hợp hài hòa trong cả tổng thể và chi tiết. Công trình có quy mô vừa phải nhưng ghi dấu ấn của tác giả về phong cách kiến trúc, trong đó phải kể đến bộ mái dốc lợp ngói ống hình chữ “Thọ” với những đầu đao uốn cong theo hình thức kiến trúc truyền thống Việt. Bộ mái vươn xa với những công-xon (console: Loại dầm dùng để đỡ ban công, mái đua... nhằm tạo không gian thoáng đãng phía dưới) bê tông giả gỗ đỡ phía dưới. Hệ thống mái này được nhắc lại ở mái sảnh và mái hiên.

Mái sảnh được đỡ bằng hai trụ tròn, còn hệ thống mái hiên sử dụng kết cấu công-xon, không có cột, làm cho mặt đứng công trình nhẹ nhàng và nhấn mạnh vào những mảng tường với kiểu cửa trong kính ngoài chớp. Điều thú vị khác là diềm mái trang trí được làm bằng gỗ thật, với chi tiết đơn giản mà vẫn chuẩn mực. Tính dân tộc còn thể hiện ở mảng tường mặt đứng phía trước tại vị trí khối thang bên trên sảnh, được trang trí với hoa văn từ hình chữ “Vạn” theo lối chữ triện. Những ô cửa sổ tròn cũng là nét riêng của “Nhà số 4”. Ngoài ra, tính hiện đại và phong cách châu Âu của công trình còn được thể hiện ở việc mỗi phòng đều có lò sưởi và nhà vệ sinh riêng.

Trên một diện tích khá khiêm tốn với khoảng sân nhỏ, tầm nhìn bị hạn chế nhưng công trình vẫn cuốn hút, gây ấn tượng bởi tỷ lệ hài hòa, chi tiết cô đọng, tinh tế và sự giao thoa khéo léo giữa Âu - Á, Đông - Tây, sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc - cây xanh - cảnh quan... Bởi thế, công trình này vẫn được coi là một đại diện tiêu biểu của phong cách kiến trúc Đông Dương tại Việt Nam.

"Ngôi đền văn chương” thâm trầm, gần gũi

Năm 1954, sau khi Thủ đô Hà Nội được giải phóng, “Nhà số 4” trở thành ngôi nhà chung của các văn nghệ sĩ quân đội. “Nhà số 4” là một công trình có sự gắn bó mật thiết với các cơ quan quan trọng của quân đội cùng các khu tập thể gia đình cán bộ quân đội tạo thành “phố Nhà binh”, như cách mà người Hà Nội vẫn dùng để gọi thay tên phố Lý Nam Đế (thời Pháp thuộc mang tên phố Tướng Giốp - Rue Macréchal Joffre; năm 1945 Thị trưởng Hà Nội là bác sĩ Trần Văn Lai đã đổi tên một loạt đường phố và cái tên phố Lý Nam Đế ra đời từ đó).

Tháng 1-1957, Tạp chí Văn nghệ quân đội chính thức ra số đầu tiên. Nhà số 4 phố Lý Nam Đế trở thành trụ sở của Tạp chí Văn nghệ quân đội. Suốt hơn nửa thế kỷ qua, “Nhà số 4” không chỉ là một trụ sở cơ quan đơn thuần mà còn là một địa chỉ văn chương của những người lính và được coi là “hội quán”, “quán văn”, là “trụ sở thứ hai” của Hội Nhà văn Việt Nam... Nơi đây đã ghi dấu ấn của biết bao nhà văn, nhà thơ, của những tên tuổi lớn trong nền văn học hiện đại Việt Nam, đã chứng kiến những cuộc chia ly của những nhà văn khoác áo lính để vào chiến trường. Và cũng chính nơi này, bao người lính trở về sau chiến tranh đã bắt đầu sự nghiệp cầm bút, không ít trong số họ đã trở thành nhà văn tên tuổi.

Trước sân “Nhà số 4” có hai cây đại cổ thụ, không biết được trồng tự bao giờ nhưng chắc chắn nhiều tuổi hơn Tạp chí Văn nghệ quân đội. Người ta nói rằng hai cây đại "làm thiêng” cho “Nhà số 4”, bởi bản thân kiến trúc ngôi nhà đã mang dáng dấp của một ngôi đền với vẻ trang nghiêm, thâm trầm mà rất đỗi gần gũi. Đại tá, nhà văn Ngô Vĩnh Bình, nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Văn nghệ quân đội chia sẻ: “Chúng tôi nhận thức rất rõ rằng mình được làm việc trong một di sản kiến trúc có giá trị.

Vì thế, chúng tôi quyết tâm giữ gìn di sản quý báu này, để nó gắn liền với Tạp chí Văn nghệ quân đội và là một địa chỉ văn hóa của Thủ đô”. Còn nhà văn Nguyễn Xuân Thủy, Thư ký tòa soạn Tạp chí Văn nghệ quân đội bày tỏ: Tôi vào lính và viết văn từ rất sớm, từng làm việc tại nhiều đơn vị báo chí nhưng không nghĩ rằng có ngày mình may mắn được làm việc trong ngôi nhà số 4 đầy truyền thống vẻ vang. Tôi tự hào về điều đó và nguyện sẽ tiếp bước xứng đáng các bậc cha anh, làm rạng danh thêm “Nhà số 4”.

“Nhà số 4” không chỉ là niềm tự hào của những người gắn bó suốt nhiều năm mà còn của nhiều người dân Hà Nội. Trải qua thăng trầm thời gian, “Nhà số 4” đã và sẽ là một di sản kiến trúc, một địa chỉ văn hóa của Hà Nội và mãi là “ngôi đền văn chương” thiêng liêng của những nhà văn mặc áo lính.